پیشنهادی در طراحی شبکه تامین آب در کاروانسرای کویری نوگنبد

چکیده: ارتباط بین مراکز مهمّ استقراری در فلات مرکزی ایران و به خصوص در مکان‌های کویری بدون داشتن سیستم ارتباطی مطمئن امکان‌پذیر نبوده است. در این بین، طرّاحی شبکه‌های ارتباطی ازطریق ساخت جاده‌هایی قابل اطمینان، با اقامتگاه‌های بین راهی در مناطق کویری که عمدتاًً فاقد منابع آبی مطمئن سطحی و زیرزمینی هستند نیاز به تدابیری خاص دارد. ایرانیان با شناخت منابع آبی پایدار و ابداع تکنیک‌های پیشرفتة تأمین، انتقال و ذخیرة آب و نیز از طریق ساخت تأسیسات امن بین‌راهی، به بهترین شکل ممکن زیرساخت‌های لازم را برای دسترسی آسان تجاری، سیاسی و اقتصادی بین مراکز مهمّ حکومتی و تجاری با یکدیگر فراهم نموده‌اند. ساخت کاروانسراها و شبکه‌های گستردة جاده‌ای در مراکز خشک و بدون آب کویر مرکزی ایران با ابداع قنات و طرّاحی شبکه‌های انتقال آب به وسیلة حفر یا احداث کانال در دل سنگ یا با لوله‌های سفالین (تنبوشه)، ساخت فضاهای ذخیرة آب از قبیل آب‌انبار یا استخر‌ امکان پذیر شده است. مقالة حاضر در جهت دستیابی به پاسخ پرسشی است بنیادی در زمینة چگونگی طرّاحی (مهندسی) شبکه‌های تأمین آب در کاروانسراهای کویری. از این رو با مطالعة متون و بررسی میدانی به صورت موردی، منطقة نائین و در واقع کاروانسرای نوگنبد در 24 کیلومتری شرق نایین بر سر راه نائین ـ یزد، به عنوان موضوع تحقیق انتخاب گردید. در این منطقه حداقل از قرن هفتم هـ. ق. ضمن شناسایی منابع مطمئن آبی در روستای ارکان در فاصلة 15 کیلومتری کاروانسرای نوگنبد در کنار جادة اصلی اصفهان به یزد، شبکة انتقال آب پیشرفته‌ای با تنبوشه‌های سفالی، طرّاحی و اجرا شده که آب دریافتی پس از انتقال به نوگنبد از طریق آب‌انباری با حجم ذخیرة مطمئن به مصرف کاروانیانی می‌رسید که به صورت شبانه‌روز در بین مراکز مهمّ استقراری مرکز ایران (اصفهان و کاشان) با شرق و جنوب شرق آن (همچون یزد و کرمان) در تردّد بوده‌اند.